مدارس پس از اسلام
فضـــــاها
ورودی: فضایی که ارتباط بیرون با داخل بنا را بر قرار می کند.
2-هشتی: فضای اصلی ورودی که معمولا بعد از سر در قرار می گیرد.
3-صحن: حیاط با فضای باز بنا.
4-شبستان: فضای ستون داری که از تکرار چهارطاقی های مشابه به وجود می آید.
5-گنبدخانه: فضای وسیع , مرتفع و سرپوشیده ای که پوشش مدور با دهانه ای وسیعتر از سایر نقاط بنا دارد.
6-مدرس:فضایی که محل برگزاری جلسات درس در مدارس علمیه است.
7-حجره:اتاقی است که معمولاً در کنار صحن قرار میگیرد و از عرض به آن متصل می شود و تنها به واسطه یک در کوچک به فضای باز یا نیمه باز جلوی خود مربوط میشود.
8-ایوان:فضای نیمه باز مسقفی است که معمولاً از سه طرف بسته و از یک طرف باز است و در کنار صحن و رو به آن قرار دارد.
9-ایوانچه:ایوان کوچک و کم عمق , فضای نیمه باز مسقف کوچکی که در کنار فضای باز قرار می گیرد.
10-مهتابی:فضای بدون سقفی است که بالاتر از سطح حیاط قرار میگیرد .دیوارهای آن نماسازی میشوند و به این ترتیب به ایوانی شباهت پیدا میکند که سقف آن را برداشته*اند.این فضا معمولاً از سه طرف بسته و از جهت چهارم به فضای باز مشرف است.
11-رواق:فضای نیمه باز ستون داری است که از تکرار چهار طاقی های مشابه در یک رستا پدید می آید و در طول ضلع یک یا چند جبهه حیاط قرار میگیرد.
12-گودال باغچه:حیاط گود نشسته ای است که در میان حیاط قرار مییرد و معمولاً کف آن با حیاط اصلی یک طبقه اختلاف سطح دارد.
13-حیاط خلوت:فضای باز کوچک و فرعی که معمولاً در پشت حیاط های اصلی بنا واقع می شود و فضاهای خدماتی در کنار آن قرار میگیرند.
14-مقبره:فضایی که در آن محل دفن واقع شده است.
15-نمازخانه.
16-کتابخانه.
17-وضوخانه:فضایی سرپوشیده که معمولاً حوضی در میان آن وجود دارد و برای وضو گرفتن از آن استفاده میشود.
18-حمام.
مدارس و مراكز علمي
تعداد قابل توجهی از بناهای تاریخی ایران و از جمله تعدادی از بهترین آنها به مراکز آموزشی و مدارس اختصاص دارد و این گویای جایگاه مهمی است که آموزش و مدرسه سازی در فرهنگ اسلامی ایران داشته است.
از مدارس ایران قبل از اسلام مدارک مستندی که بر اساس آن بتوان آنها را
مورد مطالعه ومقایسه قرار داد؛ بر جای نمانده است؛لیکن شواهد ومدارک مختلف
وجود چنین مراکزی را تایید میکند.
پیدایش چنین مراکزی را در ایران شاید بتوانبه هزاره سوم ق.م وشکل گیری دولت ایلام و خط ایلامی مربوط دانست.
علم و آموزش هرچند در ایران باستان از مقام برجسته ای بر خوردار بود اما با
جایگاه آن در اموزه های اصیل اسلامی برخاسته از قران، نهج البلاغه وسنت
پیامبرو امامن قابل مقایسه نیست.
علم و عالم در این آموزه ها مقامی بسیار برجسته و شاخص دارد و همین مقام
است که منجر به تحولات عظیم علمی سده های سوم تا پنجم هجری میگردد.
یورش،غارت و ویرانگریهای مغولان،فاجعه بزرگی در حیات اجتماعی ،فرهنگی و
سیاسی ایران و عامل نابودی بسیاری از مراکز مهم آن دوره به شمار می آید با
این حال در این دوره به همت و تدبیر وزیران ایرانی،هم چون خواجه نصیر الدین
طوسی و رشیدالدین فضل الله،مراکز علمی جدیدی تاسیس شد.
مدرسه سازی در ایران در دوره صفویه،به ویژه باتوجه به رسمیت یافتن مذهب
شیعه و نیز رونقی که در معماری حادث شد،گسترش بسیاری یافت و مدارس بسیاری
ساخته شدند که عمدتا"علوم دینی در انها آموزش داده می شد.متاسفانه در این
دوره کمتر از پیش به علوم غیر دینی توجه می شد تا حدی که گاه از طرف واقفان
و بانیان مدارس، پرداختن به آنها ممنوع شده بود واین یکی از دلایل مهمی
است که چرا تعداد بسیار مدارس ،مدرسان و طلاب وامکانات مناسب فراهم شده در
این دوره نتوانست تحول علمی مثبتی در جامعه ایرانی پدید آورد. مدارس این
دوره از دیدگاه معماری تحولات مثبتی را از نظرطراحی و نقشه وابعاد نشان می
دهند.
دراین دوره طرح چهارایوانی برای ساخت مدارس به طورگسترده ای مورد استفاده
قرار می گیرد و بنا های ارزشمندی ساخته می شوند که از جمله انها میتوان به
مدرسه چهارباغ(سلطانی) اشاره کرد.
پدیده جدیدیکه در اواخر دوره قاجاریه و در روند مدرسه سازی ظهور میکند،
سیستم جدیدآموزشی ومدارسی هستند که با این سیستم ساخته و اداره می شوند.
این جریان به تاثیر از کشورهااوروپایی و به همت دولتمردانی چون میرزاتقی
خان امیرکبیر در ایران شکل گرفت.ازجمله مهمترین وقدیمیترین این مدارس مدرسه
دارالفنون است.
اولین بناهایی که به صورت مستقل از مساجد و با عنوان رسمی مدرسه در تاریخ
معماری می شناسیم نظامیه ها هستند که توسط نظام الملک وزیر عالم و مقتدر
دوران سلجوقی بنا نهاده شدند. می دانیم که در قرون پیش ازنظامیه ها، مساجد
مکان آموزش هم واقع می شدند.
به هرطریق مدارس بازمانده از دوران پس ازاسلام ترتیب تاریخی متوالی نداشته و
به نحو غیر متعارفی به چند گروه تقسیم می شوند. گروه اول همانطور که گفته
شدنظامیه ها هستندکه امروز از انها اثر زیادی نمانده است.گروه دوم مدارسی
از قرن هشتم هجری قمری هستند که امروزه بقایایی از ان در شهر یزد دیده می
شود.
در این نمونه ها مدرسه اغلب همراه با گنبد خانه ای بعنوان مقبره بانی ساخته
شده است.گروه سوم مدارس قرن نهم هستند که بیشتر در خراسان بزرگ و به دست
امیر تیمور گورکانی و جانشینانش احداث شده و امروز خارج از مرز های ایران
قرار دارند.گروه بعدی مدارس باقیمانده از دوران صفویه تا قاجاریه هستند.
معماری مدارس در دوره های مختلف الگوی بالنسبه ثابتی را دنبال می کند. صحن
بسته چهار ایوانی کهبا حجره ها و ایوانچه های جلوی انها احاطه شده است اساس
این الگو را تشکیل می دهد.علاوه بر آن،مدارس معمولا ورودی و سر در نسبتا
متشخص نیز دارند.حجره ها و ایوانچه ها محل زندگی دائمی طلاب و گاهی اساتید
بوده و ایوان ها معمولا مکان تشکیل حلقه های درس یا اقامه نماز واقع می
شدند.
نوع معماری مدارس در قالب این الگوی روشن را باید در تفاوت شکل، اندازه ویا
میزان تشخص ایوان ها حجم کلی بنا،تغییر شکل و درجه اهمیت سر در ها و
ورودی ها و طرح گوشه های حیاط ها جستجو کرد.گاهی این تفاوت با اضافه شدن
نماز خانه یا مدرسی سر پوشیده ،حیاط دوم و یا فضای پر اهمیت دیگری به
مجموعه فضاهای متعارف مدرسه چهره می نماید.
در مسیر تحول مدارس ، ترکیب مدرسه با مسجد که هر یک الگوی سنتی طرح خاص خود را دارند حائز اهمیت ویژه ایست.
از جمله مهمترین مدارس از نظر تاریخی اول مدرسه غیاثیه خرگرد استکه جز
مدارس دوران تیموری خراسان بزرگ محسوب می شود. مدرسه ایست کوچک و دور
افتاده در دل خراسان با طرحی منظم و تناسباتی دل نشین که بقایایی از
تزئینات مفصل و عالی اولیه خود را تا به امروز حفظ کرده است.همین بفایای
اندک می تواند شاهدی بر اوج گیری صنعت کاشی سازی و نقاشی در ساختمان در
دوره تیموری باشد.اما اهمیت این مدرسه در تاریخ معماری تنها به کیفیت
تزئینات ان باز نمی گردد،بلکه میزان استفاده از تزئینات رنگی است که آن را
شاخص می نماید.در واقع این بنا از اولین ابنیه ایست کهدر آن با صحن تمام
رنگی مواجه می شویم.مدرسه خردگرد غياثه
این بنا در 4 کیلومتری جنوب شرقی خواف و کنار جاده خواف به تایباد قرار
دارد و یکی از شاه کارهای معماری دوره تیموری و مدرسه سازی ایران می
باشد.مدرسه غیاثیه را می توان از نظر نقشه , ویژگی های معماری و تزئینات ,
یکی از نمونه های بسیار موفق دانست.این مدریه با توجه به کتیبه های موجود ,
ما بین سالهای 841 تا 848 ه.ق به دستور خواجه غیاث الدین پیر احمد خوافی
وزیر شاهرخ تیموری و توسط معماران نامدار این دوران قوام الدین و خواجه
غیاث الدین شیرازی ساخته شده است.با توجه به کتیبه ای که به معرفی معماران
میپردازد , ظاهرا استاد قوام الدین شیرازی قبل از اتمام ساختمان مدرسه
بدرود حیات گفته و کار ساختمانی و انجام تزئینات مدرسه را غیاث الدین
شیرازی به اتمام رسانیده است.
مدرسه غیاثیه خرگرد با نقشه چهار ایوانی و مستطیل شکل , مشتمل بر سر در
ورودی , اتاق های گنبد دار , ایوان های چهارگانه , حجره های متعدد , برج ها
یا مناره ها , تزئینات زیبای کاشی و آجر و کتیبه های تاریخی است.از آنجا
که مدرسه از تمام جهات دید داشته ,تلاش شده تا اضلاع مختلف آن نماسازی و
تزئین شود.کاری که در دیگر بناهای مشابه کمتر دیده میشود.جبهه اصلی نمای
مدرسه رو به سمت شمال شرق قرار دارد.در بین این ضلع سردر ورودی بنا به صورت
ایوانی جاسازی شده و در گوشه این ضلع , دو مناره یا برج که در پایه هشت
ضلع و در بالا استوانه ای هستند , ساخته شده اند.در فاصله میان مناره ها و
سردر ورودی ,طاقنماها , غرفه ها و ورودی گنبدخانه ها تعبیه شده که حالت
قرینه دارند.
مناره ها و نمای اصلی با تزئینات کاشیکاری و سنگ مرمر مزین شده که بخش قابل
توجه ای از این تزئینات و بخش فوقانی مناره ها از بین رفته است.دو ضلع
جنوبی بنا_اضلاع شرقی غربی_ با ورودی ها , طاقنماهای کم عمق و پنجره و
تزئینات کاشیکاری ,نماسازی و تزئین شده است.
سردر ورودی بنا ایوان مانندی است که با تلفیق آجر و کاشی و کتیبه تاریخی تزئین شده شده است.
بدنه و طاق سردر ورودی با تزئینات گره سازی آجری , در زمینه کاشی فیروزه
ای پوشانده شده که در داخل مربع ها نام مبارک «الله» با خط کوفی بنا , با
کاشی لاجوردی به خشم می خورد.بعد از ورودی مدرسه هشتی مربع شکل گنبد داری
قرار دارد که در چهار ضلع آن درگاه هایی تعبیه شده است.هشتی مزبور از سمت
غرب و شرق و از طریق اتاق کوچک گنبد داری به دو فضای بزرگ گنبد دار, واقع
در دو گوشه ضلع شمالی بنا , راه پیدا می کند.یکی از این گنبدخانه ها به جهت
وجود بقایای محراب کاشیکاری , ظاهراً نمازخانه مدرسه بوده و دیگری نیز
احتمالاً محل تدریس یا محل اجتماع بوده است.گنبدخانه ها دارای شاه نشین های
وسیعی هستند و از سه ضلع به خارج راه پیدا می کنند.
با ایجاد چند قوس بر روی شاه نشین ها و گوشه های اتاق ها, گنبدهای دوپوش
بنا استوار شده که از جالب ترین پوشش های بنا به شمار می آیند.
بر فراز روؤس این قوس ها یک گریو شانزده ضلعی قرار دارد که نورگیرهایی در
آن تعبیه شده است.گنبد بر روی این گریو قرار دارد.در گنبدخانه سمت چپ بر
روی چهار قوس شاه نشین ها , قوس های پیش آمده ای اجرا کرده اند که در گوشه
ها به هم بر می خورند.
هشتی ورودی از طریق دری در جانب جنوبی به ایوان شمالی و سپس صحن مدرسه راه
پیدا می کند.صحن مدرسه نسبتاً وسیع و مربع شکل است و گوشه های آن برای
تعبیه ورودی هایی پخ شده است.در میانه اضلاع صحن , ایوانی و در حد فاصله
ایوان ها , تعداد 32 حجره در دو طبقه ساخته شده است.نمای اضلاع صحن به
قرینه یکدیگر ساخته شده اند.تقریباً ناما ایوان ها و همجنین حجره ها از نظر
ابعاد و جزئیات معماری مشابه می باشند.ارتفاع ایوانها حدود 11 متر و دهانه
آنها 5/4 متر است.
در دیواره انتهای ایوان ضلع جنوبی و بالای دری که به فضای پشت ایوان راه
دارد , کتیبه ای بر جای مانده که به معرفی معماران سازنده مدرسه می پردازد.
در این مدرسه حدود 32 حجره مسکونی برای طلاب علوم دینی وجود داشته که هر
کدام از این حجره ها متشکل از دو بخش , ایوان ورودی و اتاق اصلی می
باشد.راه دسترسی به حجره های طبقه بالا نیز از طریق ورودی و پلکانهای چهار
گوشه بنا و راهرویی است که در دور تا دور صحن در طبقه بالا در میان ایوانچه
های جلو حجره ها تعبیه شده است.نمای داخلی دارای طاقچه ها و طاقنماهایی
است.علاوه بر گنبد خانه ها , ایوانها و حجره ها , در چهارگوشه صحن مدرسه
چهار فضای گنبد دار کوچکتر ساخته اند که تا حدود زیادی قرینه یکدیگر می
باشند.
مدرسه چهار باغ
مدرسه چهار باغ
این بنا که به مدرسه مادر شاه نیز شهرت دارد، در ضلع شرقی خیابان معروف چهارباغ اصفهان واقع گردیده و یکی از بهترین و بزرگترین مدارس ساخته شده در دوره صفویه و به عبارتی آخرین درخشش معماری این دوره است.
کاروانسرا و بازارچه مجاور مدرسه نیز گویا در همین زمان، به هزینه مادر شاه سلطان حسین ساخته شده و وقف مدرسه شده است و به همین منظور بنا به مدرسه مادر شته نیز معروف است.
مدرسه چهار باغ در دو طبقه و با نقشه مستطیل شکل و طرح چهار ایوانی، به ابعاد95*90ومساحت حدود 8500متر مربع ساخته شده و مشتمل بر سر در ورودی،هشتی،صحن،ایوان های چهار گانه،گنبدخانه،مناره،شبستا ن و حجره هاست.
بنای اصلی بنا در ضلع غربی و مشرف به خیابان چهار باغاست.در میانه این ضلع سردری زیبا و مرتفع،ودر اطراف آن هفده دهانه طاق دو طبقه با تزئینات کاشیکاری قرار گرفته است. طاق های طبقه دوم ایوان های کوچکی هستند که به حجره هایی ختم می شوند.
این ایوان ها دارای دست اندازهایی از کاشی معرق بوده اند که هم اکنون هفت تای انها باقی مانده و بقیه با کاشی گره بازسازی شده اند.ازارهاینایوان ها سنگی و نمای دهانه ها کاشیکاری است.حجره های طبقه دوم از طریق در و پنجره های چوبی به ایوان های طبقه دوم راه دارند.
سر در بنابنا به پهنای 7 متر و ارتفاع حدود 16متر ، در طرفین دارای جرزی به پهنای 4 متر میباشد. قوس و حاشیه بیرونی سردربا کاشی های پیچ تزئینی فیروزه ای رنگ بر پایه هایی از سنگ مرمرگلدانی شکل تزیین شده است.ازاره سر در از سنگ مرمرپوشیده شده ودر طرفین مدخل دوسکوی مرمری یکپارچه و عالی قرار داده شده است.
در ورودی اصلیبنا دو لنگه و بسیار نفیس است.این در از دو قطعه چوب ضخیم ویکپارچه ساخته شده است وبا روکشی از ورقه نقره مذهب،پوشش یافته است.از طریق این در به هشتی زیبای مدرسه می توان راه یافت.
هشتی که با گنبد کم خیزی پوشش یافته از زیباترین بخش های مدرسه است.در اضلاع مختلف این هشتی در گاه های بزرگی تعبیه شده که به صحن،ایوان غربی و فضاهای جانبی راهپیدا میکند.
صحن مدرسه مستطیلی به ابعاد5/65*5/55متر است که در زاویای ان برای تعبیه درگاه هایی پخ شده است . در میانه و محور شرقی و غربی صحن،نهری بزرگ ودر اطراف آن،محوطه هایدرخت کاری شده قرار دارد.کف صحن سنگ فرش بوده ودر دوره اخیر تعمیر و باز سازی شده است.
نهر که یکی از شعب زاینده رود از ایوان غربی وارد شدهوبعد از جرایان یافتن در مجرای سنگی،به عرض 6 متر،از زیر ایوانشرقی خارج می شود .این نهر از ویژگی هایبرجسته وجالب توجه مدرسه به شمازمی رود.
مهمترین بخش بنا ایوان جنوبی با دو مناره طرفین و گنبد خانه پشت سر ان می باشد.عرض این دهانه5/9،عمق ان8 وارتفاع ان16 متر می باشد در طرفین آندو مناره کاشیکاری شدهبه ارتفاع 38 متر قرار دارد.
حجره های مدرسه در چهار ضلع صحن و در دو طبقه قرار دارد ودر جلو دارای ایوان و در قسمت خلفی،صندوق خانه می باشد. نمای همه حجره ها دارای تزیینات کاشیکاری است.
مجموع ایوان های تحتانی و فوقانی مدرسه به 120 عدد می رسد.این حجره ها دارای در و پنجره های چوبی، وطاقچه برای قرار دادن کتاب واشیای دیگر می باشد.
این بنا در ابتدای خیابان ناصرخسرو و جنوب میدان امام خمینی (توپخانه) تهران قرار دارد و از آثار دوره قاجاریه به شمار می آید. مقدمات ساخت و تأسیس این مدرسه به همت و تلاش میرزا تقی خان امیر کبیر و به هدف آشنا ساختن ایرانیان با علوم جدید و اشاعه این علوم در ایران، صورت گرفت.
بنای دار*الفنون متأثر از معماری غربی است که کار ساخت آن در سال 1266 هـ*.ق در زمینی واقع در شمال ارگ سلطنتی، شروع و در اواخر سال 1267 هـ*.ق به انجام رسید. نقشه کشی مدرسه بر عهده میرزا رضای مهندس و معماری آن محمد تقی معمار*باشی،* بوده است.
دار*الفنون دو ورودی دارد که ورودی اصلی آن با سر در بلند و کاشیکاری در ضلع شرقی و کنار خیابان ناصرخسرو قرار گرفته است. از این مدخل و از طریق راهرویی* وارد حیاط مرکزی مدرسه می شوند که در دور تا دور آن اتاق ها و سالن ها و فضاهای دیگری در دو طبقه ساخته شده است. بنای دار*الفنون در دوره های اخیر متحمل آسیب*هایی شده بود که اکنون سازمان میراث فرهنگی دست*اندرکار تعمیر و مرمت آن می*باشد.
مدرسه امامیه*/ بابا قاسم (اصفهان)
این بنا در خیابان هاتف* شهر اصفهان، کوچه بابا قاسم، در مجاورت مقبره بابا*قاسم واقع شده و از ساخته های قرن هشتم هجری و از قدیمی ترین مدارس طلبه نشین اصفهان است.
مدرسه بابا*قاسم با نقشه چهار ایوانی* و به ابعاد 60 × 50 متر، در دو طبقه ساخته شده و دارای سر*در ورودی، صحن، ایوان های چهارگانه، تعداد 32 حجره، تزئینات کاشیکاری و گنبد*خانه می*باشد. سر*در ورودی مدرسه در ضلع جنوبی آن قرار گرفته و به جلو*خانی معروف به «جلو*خانه میرزا امین» باز می شود.
ایوان های شمالی و جنوبی بنا از دو ایوان دیگر برجسته تر بوده و از تزئینات غنی تری برخوردارند.
ایوان جنوبی زیباترین قسمت مدرسه است که گنبد خانه در پشت آن قرار دارد. فضای گنبد*خانه نیز دارای تزئینات زیبای کاشیکاری و محراب نفیسی بوده که ظاهراً این محراب به موزه متروپولتین* نیویورک منتقل شده است.
محراب بنا در شاه نشینی قرار دارد که دارای پوشش مقرنس کاشی است. روشنایی گنبد*خانه نیز از نور*گیرهایی تعبیه شده در زیر گنبد تأمین می شود.مدرسه میرزا حسین (اصفهان)
این مدرسه در خیابان مسجد سید و بازارچه بید*آباد قرار دارد که با توجه به اسناد و کتیبه های موجود در زمان شاه سلیمان صفوی و سال 1099 هـ*.ق ساخته شده است. بانی مدرسه با توجه به محتوای وقفنامه، عزت نسا*خانم، دختر میرزا*خان تاجر قمی و مهدی، بوده است. مدرسه میرزا حسین در زمینی مستطیل شکل به ابعاد 40× 51 متر، با طرح چهار ایو*انی و در یک منطقه ساخته شده و دارای سر در ورودی، هشتی، صحن، ایوان های چهارگانه، حجره ها و وضو*خانه می باشد (نقشه ش 31). مدرسه از سه ضلع به بافت شهری پیوسته و تنها در ضلع جنوب شرقی که مجاور معبر (بازار) است و ورودی در آن قرار گرفته،
مدرسه میرزا حسین.jpg (19.7 کیلو بایت)مدرسه میرزا حسین
دارای نماسازی و تزییناتی است. بخش بیرونی سر در ورودی فاقد تزیین بوده و با گچ اندوده شده است، تنها تزیین این بخش کتیبه کمربندی سر در از کاشی*های خشتی است. سر در ورودی از طریق یک هشتی گنبد دار و ایوان جنوب شرقی به صحن مدرسه راه دارد. این مدرسه 22 حجره دارد که هر کدام مرکب از یک ایوانچه*، اتاق اصلی و یک پستو یا صندوقخانه می باشند. نماسازی اضلاع* رو به صحن بنا، با ارتفاع بخشیدن به ایوان ها و تزیین آنها با تلفیقی از آجر و کاشی- در قسمت پشت بغل ها و طاقنماها*- صورت گرفته است. در این مدرسه علاوه بر فضا*هایی چون وضو*خانه و آبریزگاه، دالان طویلی* به موازات سرتاسر ضلع جنوب غربی و پشت ساختمان، ایجاد شده که احتمالاً به عنوان انباری مورد استفاده قرار می گرفت.
مدرسه نیم آورد (اصفهان)
این بنا در خیابان عبدالرزاق و محله نیم آورد اصفهان قرار گرفته و در زمان شاه سلطان حسین صفوی، ساخته شده است. کتیبه تاریخی مدرسه از میان رفته ولی به استناد وقفنامه مدرسه که در سال 1112 هـ.ق تنظیم شده، می توان به تاریخ تقریبی ساختمان پی برد. اصفهانی در کتاب «نصف جهان فی تعریف الاصفهان*» وضع مدرسه را در دوره قاجاریه این چنین وصف کرده است: «مدرسه دو طبقه را به رسم شمال و جنوب ساخته*اند، هر سمتی از آن فوقانی و تحتانی هشت حجره دارد و در مشرق و مغرب دو حجره زیاد، یکی بر سر مدرسه خوب و محکم و خوش نما و با وسعت و فضا و حجرات آن به قاعده و تمام آن طلبه دار است».
مدرسه نیم آورد از چهار طرف به بافت شهری پیوسته و فقط در جبهه غربی که مجاور معبر است، دارای نماسازی و تزیینات در بخش جلو*خان و سر در است.
مدرسه نیم آورد اصفهان.jpg (21.9 کیلو بایت)تمام فضاهای اصلی مدرسه در پیرامون صحن مرکزی که طرحی مستطیل شکل با گوشه های پخ (به ابعاد 25×32 متر) دارد، گرد آمده*اند. در میانه صحن حوضی مستطیل شکل و در چهار گوشه آن محوطه های باغچه کاری شده قرار دارد که بر زیبایی مدرسه می*افزایند. از مجموع 59 حجره این مدرسه، 28 عدد آن در طبقه همکف* و 31 عدد آن در طبقه فوقانی قرار دارد. در جانب غربی ایوان شمالی، دالان طویل و باریکی وجود دارد که در انتها به وضو*خانه و آبریزگاه ختم می شود. در گوشه جنوب غربی وضو*خانه، چاه خانه واقع شده که در این قسمت یک چاه عمیق با تجهیزات آبکشی و نیز تنبوشه*های سفالی قدیمی که آب را به حوض میان صحن و حوض وضو*خانه منتقل می کرده، وجود دارد. نمای رو به صحن بنا شامل چهار ایوان دو به دو متقابل و متقارن و حجره*هایی در دو طبقه می باشد. ایوان شمالی در نما با آجر و کاشی، به شیوه معرق، و نقوش هندسی و کتیبه های بنایی و مقرنس*کاری تزیین شده است. ایوان جنوبی از نظر نمای خارجی و تزیینات آن، مشابه ایوان شمالی است. محراب تعبیه شده بر دیوار جنوبی ایوان مهم ترین عنصر تزیینی مدرسه می باشد و با مقرنس کاری و کاشی معرق تزیین شده است. مدرسه نیم آورد در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و به شماره 378 به ثبت تاریخی رسیده است.
مدرسه ملا عبدالله (اصفهان)
این مدرسه در چهار سوی بازار بزرگ اصفهان قرار دارد و در اوایل قرن یازدهم هجری به دستور شاه عباس اول، برای تدریس مولانا عبدالله شوشتری- از علمای طراز اول زمان شاه عباس- ساخته شده است.
مدرسه ملا عبدالله یک بار در زمان نادر*شاه افشار و بار دیگر در زمان فتحعلیشاه قاجار تعمیر شده است.
مدرسه ملا عبدالله در زمینی چند ضلعی و غیر هندسی بنا شده است. عناصر و اجزای ساختمانی و فضا*هایی که روی دو محور، یکی در جهت قبله و دیگری عمود بر آن، قرار گرفته*اند، عبارت است از: ایوان، حجره*هایی در دو طبقه، دالان، پیش طاق، وضو*خانه، پلکان و صحن.
فضاهای اصلی مدرسه گرداگرد صحنی* مربع مستطیل که زوایای آن برای تعبیه ایوانچه*هایی پخ شده، قرار دارند.
مدرسه ملا عبدالله به شیوه دو ایوانی* بنا شده که به ایوان جنوب غربی آن با توجه به قرار گرفتن در جانب قبله و تعبیه محرابی در آن، تأکید بیشتری شده و احتمالاً به عنوان نمازخانه و محل اجتماعات استفاده می شده است. طبقه همکف* مدرسه 27 حجره (دو تای* آنها در دوره*های بعد تعمیر کاربری داده شده است) و طبقه فوقانی نیز 23 حجره دارد و هر حجره متشکل از ایوانچه*، ورودی و اتاق اصلی می باشد که همگی فاقد صندوقخانه و بخاری می*باشند.
سر*در مدرسه ار طریق دالان درازی به صحن مدرسه راه پیدا می کند. نمای داخلی بنا شامل دو ایوان متقابل و متقارن و ایوانچه*های دو طبقه مربوط به حجره*هاست. ارتفاع دو ایوان اصلی بنا، در برابر ارتفاع سازه های مجاور می باشد و از این جهت در نماسازی،* تأکید خاصی بر روی آنها صورت نگرفته اما تمرکز تزئینات غنی در این قسمت، بر محوریت ایوان ها تأکید دارد.
این مدرسه در ضلع شرقی میدان گنجعلی خان کرمان قرار دارد و بخشی از مجموعه ای است که حدود سال 1007 ه.ق توسط گنجعلی خان_ حاکم وقت کرمان و منصوب شاه عباس اول ساخته شده است.
این بنا هر چند به مدرسه معروف است اما در صد سال گذشته به عنوان سرا یا کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفته و به نظر میرسد از ابتدا به همین قصد ساخته شده است.موقعیت آن در کنار بازار , وجود بقایای خانبارها در قسمت خلفی آن , اشاره ای که در وقفنامه به سرا بودن آن اشاره شده و نیز اشاره ای که در کتیبه منظوم مکشوف در یکی از حجره های بنا به آن شده , از دیگر دلایلی است که کاروانسرا بودن بنا را مورد تایید قرار می دهد ( هر چند ممکن است در یک دوره به عنوان مدرسه مورد استفاده قرار می گرفته است). بنا در دو طبقه و با طرح چهار ایوانی ساخته شده ودارای تزئینات کاشی کاری ,مقرنس کاری و کتیبه نگاری می باشد.
مدرسه گنجعلی خان کرمان
مدرسه فيضيه قم
مدرسه فیضیه* و دارالشفاء (قم)
این دو مدرسه که امروزه مجموعه اصلی علمی واحدی به شمار می آیند. در ضلع شمالی صحن عتیق حرم، و متصل به آن واقع شده و از ساخته های زمان فتحعلی شاه قاجار، تا قبل از ساخت این دو بنا، در این محل سه مدرسه کوچک و متصل به هم، از دوره صفوی قرار داشت که توسط فتحعلی شاه برای ساخت مدارس جدید خراب شد. قدیمی ترین مدرسه که احتمالاً ساختمان آن مربوط به دوره شاه تهماسب* صفوی بود، «مدرسه آستانه» نام داشت و با این نام در اسناد و مدارک تاریخی قرن یازدهم هجری ثبت شده است. این نام در اواخر قرن یازدهم هجری به «فیضیه*» تغییر یافت که دلیل آن نیز تدریس ملا*محسن فیض کاشانی در آن مدرسه و یا بازسازی و تجدیدی بود که نامبرده در حدود سال 1053 هـ*.ق در مدرسه انجام داد.
مدرسه آستانه یا فیضیه* در دوره صفوی کتابخانه مهمی داشت که تعدادی از کتاب های آن توسط شاه عباس، شیخ بهاءالدین عاملی و یکی از فرزندان شاه عباس دوم وقف مدرسه شده بود.
سیاحان خارجی که از قم عصر صفوی بازدید کردند، به مدرسه فیضیه* نیز اشاره کرده*اند از جمله اینکه در دو طبقه ساخته شده بود، اتاق های آن دارای ایوان بود، حجره ها در اطراف محوطه ای قرار داشتند که این محوطه با 12 پله به صحن کهنه مربوط می شد. در وسط صحن حوض آب بزرگ و در اطراف آن باغچه*هایی مشجر* وجود داشته است.
مدرسه امام خمینی/ سلطانی (کاشان)
این بنا در مجموعه تاریخی بازار کاشان واقع گردیده و در طی سال های 1221 و 1229 هـ.ق به دستور فتحعلی شاه قاجار بنا شده است.
بعد از انقلاب اسلامی نام مدرسه از سلطانی به امام خمینی تغییر یافت.
مدرسه امام خمینی به دلیل نقشه عالی (به شیوه مدرسه چهار*باغ و صدر اصفهان)، وسعت، سر*در ورودی، گنبد عظیم آجری و شبستان های وسیع و کاشیکاری زیبا، یکی از بهترین مدارس دوره قاجاریه به شمار می آید.
سر*در ورودی از طریق هشتی و دو راهرو به صحن مدرسه راه پیدا می کند. صحن مدرسه مستطیل شکل است و در میانه دارای دو حوض متقاطع و زیبا است. در میانه هر یک از اضلاع* صحن، ایوانی* رفیع قرار گرفته که جلو ایوان های شرقی و غربی را بعدها با در و پنجره*هایی مسدود کرده و به عنوان مدرس و کتابخانه مورد استفاده قرار می دهند. در دور تا دور صحن تعداد 52 حجره با ایوانی* در جلو و صندوق خانه ای در قسمت خلفی هر کدام قرار گرفته است. در میان اضلاع* شمالی و جنوبی دو تالار بزرگ برای تدریس و اجتماع طلاب ساخته شده و در هر یک از چهار زاویه صحن نیز راهروهای جداگانه ای برای دسترسی به حیاط های خلوت قرار دارد. در هر یک از این حیاط ها سه حجره و سرداب بزرگ تابستانی با باد*گیرهای مرتفع قرار دارد.
ضيائيه يزد
مدارس و بناهاي مذهبي
نيكو در مقابل ياد كرده و مناره مدرسه را بي نظير دانسته است.
به نوشته مؤلف اين كتاب، مدرسه ضيائيه در زمان مولانا مجد الدين حسن، معدن درس و فتوي بود و تمام اكابر و علما و فضلا در درس او حاضر مي شدند و علامه زمان خود بود. امروزه از بناي اوليه مدرسه، گنبدخانه مرتفع آن و آثاري از بناهاي مجاور گنبدخانه، برجاي مانده كه در دوره اخير تعمير و بازسازي شده اند (نقشه ش 125).
مدرسه ضیائیه یزد
گنبدخانه با خشت ساخته شده و داراي گنبدي از نوع دو پوسته پيوسته است. اندازه هر يك از اضلاع چهار ديوار گنبد 80/8 متر است. از كتيبه هاي سرتاسري بنا اثر چنداني باقي نيست. خطوط كتبيه ها كوفي است و قابل مقايسه با انواع مدرسه كماليه، خطوط كتيبه ها كوفي است و قابل مقايسه با انواع مدرسه كماليه، مدرسه حسينيان و بقعه فهادان مي باشد. استاد محمدكريم پيرنيا در پيرامون گنبد اين بنا مي نويسد: «اين گنبد كه از پاي تا سر با خشت خام ساخته شده از درون داراي شكنج هاي رسمي و گاورف و پتكانه و گريواره و آرايش گچي و نقش هاي رسمي و گاورف و پتكانه و گريواره و آرايش گچي و نقش هاي رسمي لاجورد و زر است و از بيرون بر روي چنبره خشتي با پتكانه و رخبام نهاده و نماي برو پيش همه يزدي بندي و سيمگل است كه زغره هاي گچي داشته و به نظر مي آيد كه فقط پوسته رويين گنبد آجر بوده است».
اين گنبد از نظر شكل و كاربندي زيرين آن، از نمونه هاي بسيار ارزنده هنر معماري ايران در قرن هفتم هجري است و براي ساخت گنبدهاي بعدي، سرمشق بوده است.
مدرسه ضيائيه در دوره اخير تعمير و مرمت شده و به شماره 770 به ثبت تاريخي رسيده است.مدرسه امام خميني/ شاهزاده (يزد)
اين بنا در چهار سوق قديم بازار نو و در نزديك مسجد جامعه قرار دارد و براساس ماده تاريخ كه در كتاب تاريخ «جامع جعفري يزد» براي احداث آن ذكر شده، در حدود سال 1240 هـ . ق و دوره فتحعلي شاه قاجار، توسط محمد ولي ميرزاي شاهزاده- حكمران يزد- ساخته شده است. اين بنا در دوره پهلوي مدتي نوانخانه شهر بوده كه پس از انقلاب اسلامي مرمت و احياء گرديد و امروز يكي از مدارس علميه و مهم شهر به شمار مي رود.
بناي مدرسه مشتمل است بر جلو خان وسيع محصور، سردر ورودي، هشتي، صحن وسيع مستطيل شكل، گودال باغچه و سردابي در آن، سه مدرس در اضلاع شمالي، شرقي و غربي، ايوان طويل جنوبي و نمازخانه اي در پشت سر آن، حجره هاي متعدد در اضلاع صحن و بناي حياط دار ديگري كه به گوشه شمال غربي مدرسه الحاق شده است.
جلوخان مدرسه در جهت جنوبي بنا قرار دارد و با ديواري كه از داخل با طاقنماهايي نماسازي شده محصور مي باشد. اين محوطه مستطيل شكل از طريق دو ورودي در اضلاع شرقي و غربي به معابر عمومي دسترسي پيدا مي كند. سردر ورودي مدرسه از طريق هشتي مربع شكل و دالان نسبتاً طويلي، به صحن و نيز نمازخانه و ايوان جنوبي مدرسه را پيدا مي*كند. صحن وسيع و مستطيل شكل مدرسه، به ابعاد حدود 29×37 متر است كه در ميان آن باغچه اي به ابعاد تقريبي 16×18 قرار دارد. زواياي صحن پخ شده و درگاه هايي در آن تعبيه گرديده است. در ميانه اضلاع شمالي، شرقي و غربي صحن، 3 مدرس و در ميانه ضلع جنوبي، ايواني طويل و در طرفين ايوان دو دالان ساخته شده است. در طرفين مدرس ها و ايوان نيز حدود 30 حجره و فضاهاي مورد نياز ديگر، در يك طبقه قرار دارد.
طاق مدرس ها از وسعت بيشتري برخوردار است و اين تا حدودي طرح چهار ايواني به صحن بخشيده، با اين حال نماي آنها از تشخص خاصي برخوردار نيست و با توجه به اينكه ايوان جنوبي نيز از برجستگي خاصي برخوردار نمي باشد، اين تنها صحن (با توجه به وسعت، طراحي و دلبازي آن) است كه عمده توجه را به خود جلب مي كند، به طوري كه حتي گودال باغچه نيز نتوانسته حجم آن را به چشم مخاطب دو طبقه كند.
مدرس ها با پوشش طاقي و با كمك جرزها و پايه ها مسقف شده اند و تالارهايي به شكل مستطيل (شبيه سه دري خانه ها) به وجود آورده اند كه نمودار سلايق دوره قاجاريه است. ارتفاع پوشش اصلي مدرس ها، بيشتر از ارتفاع پوشش هاي مجاور است، اما اين ارتفاع در نماي روبه صحن آنها، لحاظ نشده است.
ايوان جنوبي از عمق نسبتاً زيادي برخوردار است و در انتها به نمازخانه مستطيل شكل بنا راه پيدا مي كند. اين نمازخانه جاي گنبدخانه را (كه اين مدرسه فاقد آن است) گرفته است.
حجره هاي مدرسه اغلب مستطيل شكل بوده و در قسمت جلوه داراي ايوان و در قسمت خلفي صندوق خانه اي مي باشند و در اضلاع آنها طاقچه هايي تعبيه شده است. از آنجا كه جداره خارجي بنا و زمين آن داراي كجي ها و طرح نامنظمي است، براي از ميان بردن اين بي نظمي در داخل، حجره ها را به ابعاد مختلف ساخته و در اين كار بسيار موفق شده اند. هم چنانكه اشاره شد، در ميان صحن و گودال باغچه اي (مانند تعداد ديگري از مدارس مناطق گرم و خشك) است كه سه ضلع آن، ديوار طاقنماداري و در ضلع ديگر رواق كم عمق و نيز سرداب زيبايي ساخته شده است.
درختان و سرسبزي اين باغچه طراوت و شادابي خاصي به مدرسه داده است. براي جلوگيري از افتادن در اين گودال باغچه، در حاشيه صحن اصلي، نرده مشبك آجري كشيده اند. نكته قابل توجه در اين بنا، سادگي و فقدان تزئينات رنگي و تنوع مصالح آن است كه به نظر مي رسد به عمد اختيار شده است. تمام بخش هاي اين مدرسه از آجر خاكي رنگي ساخته شده است.
در جانب شمال غربي بنا، حياط ديگري با حجره ها و اتاق هايي در اضلاع آن، به بناي مدرسه الحاق كرده اند كه به نظر مي رسد مربوط به دوره متأخرتري باشد.
متن وقفنامه اين مدرسه به قلم ميرزا جعفر طرب (مؤلف جامع جعفري) و تاريخ 1241 هـ . ق، در كتابخانه مسجد جامع يزد نگهداري مي شود.
درختان و سرسبزي اين باغچه طراوت و شادابي خاصي به مدرسه داده است. براي جلوگيري از افتادن در اين گودال باغچه، در حاشيه صحن اصلي، نرده مشبك آجري كشيده اند. نكته قابل توجه در اين بنا، سادگي و فقدان تزئينات رنگي و تنوع مصالح آن است كه به نظر مي رسد به عمد اختيار شده است. تمام بخش هاي اين مدرسه از آجر خاكي رنگي ساخته شده است.
در جانب شمال غربي بنا، حياط ديگري با حجره ها و اتاق هايي در اضلاع آن، به بناي مدرسه الحاق كرده اند كه به نظر مي رسد مربوط به دوره متأخرتري باشد.
متن وقفنامه اين مدرسه به قلم ميرزا جعفر طرب (مؤلف جامع جعفري) و تاريخ 1241 هـ . ق، در كتابخانه مسجد جامع يزد نگهداري مي شود.
من هادی پورآخوند(ماهان)فارغ التحصیل معماری از بابلسر -مازندران هستم.هدفم از این وبلاگ کمک به تمام معماران عزیز می باشد و امیدوارم قدم کوچکی در معماری باشد.